Szczawiński Jan (Jan Chrzciciel) h. Prawdzic (po 1723 – po 1795), działacz sejmikowy, marszałek konfederacji łęczyckiej 1769–1771.
Był synem Kazimierza (zm. ok. 1759) i Marianny Dzierzbickiej 1.v. Babskiej. Spokrewniony przez matkę z woj. łęczyckim Szymonem Dzierzbickim (zob.), nie był jednak jego siostrzeńcem.
W związku z koniecznością zabezpieczenia sum wniesionych przez żonę S-ego, ojciec przekazał mu w r. 1749 dziedziczne dobra Wąkczew i Wąkczewek w woj. łęczyckim; S. sprzedał je w r. 1759 za 22 tys. złp. Franciszkowi Lubiatowskiemu. Dn. 21 XI 1757 uczestniczył S. w sejmiku elekcyjnym, na którym nie zdołano dokonać wyboru kandydatów do wakującego urzędu pisarza ziemskiego łęczyckiego; był w grupie 51 osób, które podpisały manifest o nieważności obrad. Wziął udział w sejmiku gospodarskim 12 IX 1758; zostali wtedy zaprzysiężeni urzędnicy sądowi ziemscy, jednak inne czynności zjazdu zostały oprotestowane, m.in. przez S-ego. Od r. 1759 występował w źródłach jako regent grodzki łęczycki. Po śmierci ojca wszedł w posiadanie rozległych dóbr przysądzonych dekretem Tryb. Kor. z 22 III 1734 spadkobiercom kaszt. kruszwickiego Samuela Konstantego Szczawińskiego (pradziada S-ego); należały do nich Strzeblew, Bugaj, Ozorków, Śliwniki, Wróblew, Zelgoszcza, Wytrzeszki i Słowik w woj. łęczyckim oraz poł. dóbr Kościelna Wieś, Bełszewo i Patłówko na Kujawach. S. posiadał ponadto wsie Leżniczka, Bronno, Prusinowice z pustką Wyczółków i Maszkowice (do r. 1768) w Łęczyckiem oraz Daborz (do r. 1761) i Potrzasków (co najmniej do r. 1763) w ziemi gostynińskiej.
S. brał udział w łęczyckich sejmikach deputackich: 14 IX 1761 i 13 IX 1762; w obu przypadkach przyłączył się do manifestów przeciw obradom oraz do ich zerwania. Na sejmiku przedkonwokacyjnym 6 II 1764 został sędzią kapturowym. Dzięki utworzeniu t.r. hierarchii urzędów orłowskich został 16 I 1765 pierwszym miecznikiem orłowskim. Zapewne związał się z formującym się w woj. łęczyckim stronnictwem regalistycznym i 10 IX t.r. uczestniczył w sejmiku gospodarskim, na którym powołano go w skład komisji rozdzielającej przyznany województwu kontyngent soli suchedniowej. Po sejmiku przedsejmowym 25 VIII 1766 pod laską podskarbiego nadw. kor. Rocha Kossowskiego wniósł nazajutrz do ksiąg grodzkich instrukcję dla posłów na sejm. Sejmik deputacki 15 IX t.r. w Łęczycy powierzył mu funkcję deputata na Tryb. Kor. Bojkot sejmików i sejmu 1768 r. nie objął woj. łęczyckiego, toteż na łęczyckim sejmiku przedsejmowym 26 IX t.r. S. został obrany posłem; sejm ten jednak nie podjął czynności.
Gdy po kilku nieudanych próbach z r. 1768 szlachta łęczycka skonfederowała się 12 I 1769 na zjeździe w Woźnikach, inspirowanym przez regimentarza wpol. Ignacego Malczewskiego, a odprawionym pod kierownictwem chorążego brzezińskiego Adama Stokowskiego, na marszałka wybrano S-ego. W obecności rtm. wpol. Melchiora Białoskórskiego złożył on przysięgę przed Stokowskim. Jako marszałek ogłosił 3 II t.r. uniwersał, nakazujący ziemianom wystawienie po jednym pachołku z każdych 6 łanów oraz domagający się wystawienia tychże z dóbr duchownych. Przejmował do kasy konfederackiej wszelkie podatki płacone skarbowi kor. i sprawie tej poświęcił dwa uniwersały z 8 II i 5 III. W marcu oddziały łęczyckie pod jego komendą starły się kilkakrotnie z wojskami rosyjskimi kpt. Korobowskiego (m.in. pod Piotrkówkiem na Kujawach), ale sukcesów nie odniosły. S. poprowadził 18 III zwycięską wyprawę na Piotrków, w której rozbił regiment dragonów Karola Wojciecha Schacka i przejął część jego żołnierzy, a ponadto rozpędził deputatów i zatamował czynności Tryb. Kor. Z Piotrkowa łęczycanie przenieśli swe działania na obszar woj. sandomierskiego, gdzie powiększyli po raz kolejny swe siły o regiment gwardii pieszej ppłk. Jana Jakuba Mangeta. Przy pomocy S-ego została zawiązana pod koniec marca konfederacja sandomierska pod laską Franciszka Kochanowskiego.
Zgrupowanie łęczycan, rozlokowane na początku kwietnia 1769 w rejonie wsi Skrzynno–Przysucha–Zborzenna, zostało rozbite 9 IV t.r. przez płk. Iwana Drewitza w bitwie pod Skrzynnem; chociaż w tej fazie działań S. nie brał udziału, został obarczony odpowiedzialnością za klęskę. Pomawianie S-ego o związki z dworem królewskim stały się jeszcze jedną przyczyną, datującego się od tego czasu, rozbicia ruchu w woj. łęczyckim. Manifest rtm. i regimentarza łęczyckiego Andrzeja Cieleckiego z 17 IV zakwestionował legalność zjazdu w Woźnikach, a więc i mandat marszałkowski S-ego. W rezultacie 29 V zawiązano ponownie konfederację w Łęczyckiem, a laskę marszałkowską przekazano w ręce Cieleckiego, związanego z grupą podskarbiego kor. Teodora Wessla. Obaj rywale szukali poparcia współobywateli; lokalna elita, z podkomorzym łęczyckim Karolem Gomolińskim na czele, opowiedziała się po stronie S-ego, a 3 i 24 VI łęczyccy urzędnicy ogłosili manifesty apelujące do Wessla o powściągnięcie poczynań Cieleckiego. Jednakże w „Punktach przeciw W. Imci Panu Szczawińskiemu” zarzucono S-emu przyjęcie funkcji poselskiej w r. 1768, nielegalność obioru w Woźnikach oraz powiązania z dworem królewskim, czego wyrazem miała być jego korespondencja z Szymonem Dzierzbickim, nawiązywanie w marcu 1769 kontaktów z wojskiem rosyjskim, a przed bitwą pod Skrzynnem pozbawienie Cieleckiego części oddziałów (co miało być główną przyczyną klęski) i dopuszczenie do rozproszenia oddziałów konfederackich. Starając się osobiście przedstawić swą sprawę przywódcom konfederacji, S. dotarł (zapewne we wrześniu t.r.) na teren star. śniatyńskiego, lecz zawrócił, ostrzeżony przez marsz. sieradzkiego Józefa Bierzyńskiego. Obietnicę wsparcia zdołał pozyskać od księżnej kurlandzkiej, Franciszki z Krasińskich. Tymczasem 15 IX zjazd w Łęczycy zawiesił w prawach zarówno S-ego, jak Cieleckiego. S. wspólnie z marszałkami Romualdem Kadłubowskim (zakroczymskim), Józefem Lasockim (czerskim), Sewerynem Malewskim (wyszogrodzkim) i Franciszkiem Ksawerym Stępowskim (sochaczewskim) osłaniał w październiku powstające w Prusach Królewskich konfederacje, wiążąc siły garnizonu rosyjskiego w Toruniu; marszałkowie usprawiedliwiali 26 X spóźnienie na zjazd do Białej potrzebą «zaspokojenia bontu luterskiego». Pod nieobecność S-ego do Białej dotarł Cielecki i to on podpisał 30 X akt utworzenia Generalności; gdy zaś Generalność weryfikowała legalność obioru marszałków, nie potwierdziła elekcji S-ego. Decyzja ta nie zażegnała jednak sporu; S. w liście z Łasku 29 XI uskarżał się bp. Adamowi Krasińskiemu, że Cielecki przejął jego posłańca i wiezione przez niego listy do biskupa. Dn. 1 XII oddział dowodzony przez S-ego odebrał marsz. gostyńskiemu Franciszkowi Mikorskiemu huzarów Cieleckiego. Latem 1770 szlachta łęczycka odwołała się ponownie do Generalności w sprawie uznania marszałkostwa S-ego. S. pozostawał od maja t.r. pod komendą Malczewskiego. Generalność zaleciła w październiku przeprowadzenie kolejnych wyborów, w których uwzględniono by dotychczasowych rywali, lub obrano trzecią osobę, ale tylko spośród członków Generalności; pełnomocnictwa do sfinalizowania sprawy otrzymał regimentarz sieradzki Józef Zaremba. Spór o przywództwo związku został rozstrzygnięty dopiero na zjeździe w Łęczycy 18 V 1771 (wg W. Konopczyńskiego 23 VII 1771). S. złożył wówczas rezygnację z funkcji marszałka i zezwolił na dokonanie wyboru nowego marszałka; został nim Teodor Dzierzbicki.
Po upadku ruchu barskiego S. jako asesor uczestniczył w sejmiku przedsejmowym 5 IV 1773. Dn. 19 II 1775 przeszedł na urząd wojskiego większego orłowskiego, zapewne dzięki protekcji Szymona Dzierzbickiego, a w grudniu t.r. występował jako wojski większy inowłodzki (brak nominacji). W r. 1777 Komisja Skarbowa Kor. powierzyła mu lustrację łanów wybranieckich w woj. łęczyckim. Na sejmiku elekcyjnym 12 I 1779 kandydował do urzędu podsędka łęczyckiego, lecz nie uzyskał poparcia. Dn. 25 X 1780 postąpił na urząd łowczego inowłodzkiego, a 13 IV 1782 na podstolstwo brzezińskie. Z urzędu zrezygnował przed 9 X 1787 na rzecz zięcia, Wincentego Starzyńskiego, po którym syn S-ego, Wojciech, otrzymał łowczostwo inowłodzkie. S. został członkiem łęczyckiej Komisji Dobrego Porządku, powołanej 18 VII 1785. W czasie Sejmu Wielkiego wszedł w skład komisji szacującej dochody z dóbr ziemskich w pow. inowłodzkim. Uczestniczył także (w r. 1789) w lustracji królewszczyzn, również w pow. inowłodzkim. Wybrany na sejmiku lutowym 1792 r. do składu sądu ziemiańskiego (dla pow. łęczyckiego) Jan Szczawiński jest zapewne tożsamy ze S-m.
W r. 1783 wydzielił S. synowi Wojciechowi dobra Śliwniki i Zelgoszcza. W r. 1784 osiedlił «olędrów» we wsi Słowik, natomiast sprzedał Bronno i Prusinowice. W r. 1789 dokonał zamiany dóbr z zięciem, Starzyńskim, który otrzymał cały klucz strzeblewsko-ozorkowski oraz dobra na Kujawach w zamian za wsie Psary i Psarki w pow. łęczyckim; dla wyrównania wartości dóbr S. miał dostać od zięcia 90 450 złp. Data śmierci S-ego nie jest znana. Po raz ostatni wystąpił w źródłach 2 I 1795 jako świadek na ślubie Zofii Jerzmanowskiej, córki Franciszka, chorążego inowłodzkiego. Teodor Żychliński przytacza opinię, że S. utracił większość ze znacznego majątku, m.in. ponosząc wydatki na konfederację, cytując związane ze S-m przysłowie: «Panie podstoli, nie płynąłeś z wodą, gdyby nie Bar, byłbyś wojewodą».
S. był dwukrotnie żonaty. W pierwszym małżeństwie, z Marianną z Chorkowskich (zm. 3 II 1778, pochowana w kościele Bernardynów w Łęczycy), córką Stanisława i Anny Ordężanki, która wniosła mu 10 tys. złp. posagu, miał dziewięcioro dzieci. Czterej synowie uczyli się w szkole podwydziałowej KEN w Łęczycy: Wojciech (ok. 1755–1812), od r. 1783 pisarz komory celnej w Lesznie, od 9 X 1787 łowczy inowłodzki, żonaty z Salomeą z Kurowskich (zm. po 1835), Ludwik (być może żonaty z Moniką z Goreckich, wg Żychlińskiego bezżenny), Mikołaj, u schyłku Rzpltej burgrabia łęczycki, w l. 1811–27 notariusz w Łęczycy, oraz Onufry, kanoniki inflancki w r. 1809. Z córek S-ego najstarsza, Bogumiła, poślubiła w r. 1769 Wincentego Starzyńskiego, łowczego inowłodzkiego (1782) podstolego brzezińskiego (1787) i miała z nim syna Ignacego (zob.), Antonina (zm. 1784) była żoną Bogusława (Teofila) Grabowskiego, Rozalia została poślubiona Karolowi Jerzmanowskiemu, a Weronika Janowi Pędzickiemu, burgrabiemu łęczyckiemu, natomiast Zuzanna (1768–1784) zmarła w stanie panieńskim. Z drugiego małżeństwa, zawartego w r. 1778 z Katarzyną z Zamojskich (Zamoyskich?), córką Michała, miał S. syna Aleksego, który ożenił się w r. 1804 z Józefą Cieślińską (zm. 1805), a następnie z Joanną Mystkowską.
PSB (Cielecki Andrzej, Kadłubowski Romuald, Kochanowski Franciszek Ksawery, Malewski Seweryn, Mikorski Feliks, Mikorski Franciszek, Stępowski Franciszek, Stokowski Jan); Sęczys, Legitymacje Król. Pol.; Urzędnicy, II/2; Żychliński, V 61, XIX 130 (z błędami); – Konopczyński W., Kazimierz Pułaski. Życiorys, Kr. 1931; tenże, Konfederacja barska, W. 1991 I–II; tenże, Krwawe dni nad górną Wartą. Konfederacje sieradzka, łęczycka i wieluńska w latach 1768–1772, Ł. 1930; Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, W. 1970; Żerek-Kleszcz H., Posłowie łęczyccy 1764–1792 i ich status majątkowy, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” T. 72: 2001 s. 133–46; taż, Szlachta łęczycka w XVIII wieku, „Roczn. Pol. Tow. Herald.”, S. Nowa, T. 5 (16): 2001 s. 133–55; – Czaykowski F., „Regestr diecezjów” Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783–1784, Oprac. K. Chłapowski, S. Górzyński, W. 2006; Kitowicz J., Pamiętniki czyli historia polska, W. 1971; Księga domowa Leona i Hieronima Kochanowskich (1763–1885), W. 1916 s. 9; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1789, W. 1977 cz. 3 s. 156; Vol. leg., IX 83; – AGAD: Księgi grodzkie łęczyckie, Inskrypcje, sygn. 343 k. 98–9, sygn. 358 k. 237–52, sygn. 363 k. 117–17v, sygn. 364 k. 103v–4v, sygn. 373 k. 116–18, sygn. 375 k. 93–4, sygn. 377 k. 150, sygn. 379 k. 13–13v, sygn. 381 k. 96–8v, sygn. 389 k. 124v–5v, sygn. 393 k. 115–17, Oblaty, sygn. 31 k. 8, sygn. 53 k. 426v, sygn. 77 k. 438, sygn. 85 k. 82–3, sygn. 108 k. 101–3, sygn. 113 k. 265–7v, sygn. 126 k. 264–7, sygn. 143 k. 298–9, sygn. 145 k. 119–23v, Relacje, sygn. 225 k. 95v, sygn. 232 k. 157v, sygn. 233 k. 118–119, sygn. 236 k. 157, sygn. 237 k. 374, sygn. 241B k. 151v, 293–4, sygn. 242C k. 457v–8, sygn. 244 k. 108v–9, sygn. 263 k. 109v, 170v–2, Księgi ziemskie łęczyckie, sygn. 115A k. 59–60, sygn. 140 k. 117–9, sygn. 143A k. 639–41, sygn. 146A k. 182–4, sygn. 161 k. 1a–4v; AP w Ł.: Zbiór Bartoszewiczów, sygn. 297, 302; AP w Płocku, Oddz. w Łęczycy: Notariusz Mikołaj Szczawiński (1811–1827) i Franciszek Rybczyński, 1809 (rep. 51); Arch. Archidiec. w Ł.: Księgi metrykalne, paraf. Domaniew, sygn. 1 k. 24, 30v, 75, paraf. Solca, sygn. 3 k. 100v, sygn. 4 k. 29; B. Czart.: rkp. 831 s. 243–9, rkp. 942 s. 463, 627; B. Kórn.: rkp. 999 s. 1271; B. Ossol.: rkp. 193 k. 18–19, rkp. 716 k. 476.
Hanka Żerek-Kleszcz